نصیر احمد نور، سفیر افغانستان در ایران، اخیرا به خبرگزاری ایرنا گفت کشورش به قرارداد تقسیم آب هیرمند میان ایران و افغانستان متعهد است. اما با وجود اظهارات مشابه، اختلاف نظرها بر سر موضوعی که باعث ایجاد یک فاجعه زیست محیطی در جنوب غربی افغانستان و جنوب شرقی ایران شده، ادامه دارد.

هر دو کشور نسبت به قرارداد مربوط به آب هیرمند را که در سال 1973 منعقد شده اعلام تعهد کرده اند. اما اختلاف ها بر سر آب به قرن نوزدهم میلادی زمانی که افغانستان تحت الحمایه بریتانیا بود بازمی گردد. در این زمان یک افسر بریتانیایی مرز ایران و افغانستان را بر روی شاخه اصلی هیرمند در دلتا قرار داد.  

در سال 1950 میلادی ایران و افغانستان “کمیسیون دلتا” برای بررسی و سنجش سهم آب دو کشور را ایجاد کردند و در سال 1973 سندی میان دو کشور امضا شد که بر اساس آن سهم آب ایران 26 متر مکعب آب در ثانیه یا سالانه 850 میلیون متر مکعب تعیین شد.

اما حوادثی از جمله کودتای 1973 افغانستان، انقلاب 1979 ایران، اشغال افغانستان توسط نیروهای شوروی وقت در سال 1979، و پس از آن جنگ داخلی افغانستان و حکومت طالبان همگی تاثیری فاجعه آمیز بر سرنوشت تالاب هامون که از آب هیرمند سیراب می شد گذاشتند.

در دو دهه اخیر، تالاب بین المللی هامون که زمانی حاصلخیز و بود به غایت خشک و کم آب شده است. حکومت طالبان، که پس از کشته شدن دیپلمات های ایرانی در مزار شریف در 1998، با ایران تا آستانه جنگ پیش رفت، دریچه سد کجکی رود هیرمند را بست و جریان آب را به روی ایران قطع کرد. بسته بودن سد کجکی که تا سال 2002 ادامه یافت، پیامدهای یکی از بزرگترین خشک سالی های تاریخ منطقه بر اثر تغییرات اقلیمی را تشدید کرد.

همه این عوامل به اضافه ناکارآمد بودن روش های سنتی آبیاری، به حیات وحش و کشاورزی منطقه ضربه های جبران ناپذیری وارد کرد. به جای تالاب ها اکنون شن و ریزگرد به جا مانده و خشکسالی صد ها هزار نفر را مجبور به مهاجرت کرده است.

سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اخیرا بر اساس توافقی در راستای جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه پوشش گیاهی و نیز برای جلوگیری از انتشار ریزگردها، حفاظت از عرصه‌های مرتعی دریاچه هامون صابری در سطح 450 هزار هکتار را به مرتعداران و بهره‌برداران واگذار کرد. پروژه های دیگری نیز از جمله ایجاد کمربند سبز صد کیلومتری در حاشیه جنوبی هامون در دست اقدام هستند.

هوشنگ نظری فرماندار زابل اخیرا اظهار داشت که چالش هامون فقط با ارائه راهکار کارشناسی و مشکلات ناشی از طوفان شن و ریزگرد که هم ایران و هم افغانستان از آن آسیب می بینند، با کمک کار گروه های تخصصی قابل حل است. به گفته او، “دانشگاه‌ها و مراکز علمی دو کشور می‌توانند با انجام توافقنامه‌ها و تفاهم‌نامه‌ها مشکلات را در جلسات مشترک به صورت علمی مطرح و از خرد جمعی برای حل این معضلات استفاده کنند.”  

رئیس فراکسیون احیای تالاب هامون مجلس شورای اسلامی نیز اخیرا به خبرگزاری مهر گفت  بی‌توجهی به وضعیت هامون به مهاجرت 130 هزار نفر انجامیده و آن را یک “تهدید امنیت ملی” خواند.

از سوی دیگر رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان هیرمند، خشک شدن هامون را تا 40 درصد نتیجه خشکسالی می داند و 60 درصد باقیمانده را پیامد عملکرد افغانستان در “جلوگیری از ورود حقابه هامون از رودخانه هیرمند.” در همین حال رضا نجفی یک مقام کشاورزی استان سیستان و بلوجستان سهم آب ایران را از هیرمند “نامتعادل” می داند.  

 حسینعلی شهریاری رییس کمیسیون بهداشت مجلس شورای اسلامی، افغانستان را به تلاش برای تغییر مسیر جریان هیرمند از طریق ساختن سدهای متفاوت “که باعث نرسیدن آب به سیستان می شود” متهم می کند و شاهد مدعا را “عکس برداری های ماهواره ای” عنوان می کند.   این در حالی است که سفیر افغانستان در ایران می گوید “بر پایه اطلاعات ما ایران بیش از حقابه که در قرارداد ذکر شده آب دریافت می کند.” با این حال او موافقت خود را با تشکیل یک کمیته کارشناسی برای رسیدگی به سهم آب ایران اعلام کرد.

ایران با پروژه سد کمال خان هم مشکل دارد و آن را از عوامل کاهش شدید جریان آب به استان سیستان و بلوچستان می داند. پروژه سد کمال خان در سال 1996 آغاز شد اما به علت مشکلاتی مانند جنگ تا سال 2011 ادامه نیافت. این سد در 95 کیلومتری شهر زرنج در ولایت نیمروز قرار داد. اختلاف بر سر این سد به سطحی رسید که به عنوان مثال در سال 2012 افغانستان ایران را به توطئه برای خرابکاری در این سد از طریق حمایت از یک گروه خرابکارمتهم کرد. اتهامی که ایران آن را رد می کند. افغان ها خواستار تکمیل سد هستند و پرزیدنت غنی اخیرا اظهار داشت که سد کمال خان و دو سد دیگر را باید به هر قیمتی تمام کرد.

سفیر افغانستان در تهران پیشتر اظهار داشته بود که کشورش برای احیای تالاب هامون با ایران همکاری خواهد کرد. یاداشت تفاهمی که در ماه ژانویه میان ایران و افغانستان امضا شد بر آن است که قرارداد 1973 باید به طور کامل اجرا شود و خواستار برگزاری جلسه های منظم کمیساران آب هیرمند شده است.

با آن که بهبود مدیریت آب هر دو کشور ضروری تر از همیشه است، فرصت های انجام آن در افغانستان در زمان اوج کمک های مالی خارجی به این کشور از دست رفت. بدون کمک و حمایت خارجی و همکاری گسترده محلی، منطقه با چالش های عمیق تر و حل ناشدنی رو به رو خواهد بود که می تواند تاثیری به غایت منفی بر اقتصاد و وضعیت امنیتی هر دو کشور داشته باشد.