علی هاشمی، رئیس کمیته مستقل مبارزه با مواد مخدر دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، اخیراً در گفتگویی با خبرگزاری ایسنا در مورد آمار بیکاری در کشور، گفت که درصد واقعی بیکاری در برخی شهرها به نزدیک ۸۰ می رسد. اخباری این چنین، رکودی که در بازارهایی چون بازار مسکن ایران به چشم می خورد، و گلایه هایی که مردم عادی از وضع اقتصاد دارند، سبب نگرانی عده ای درباب شرایط اقتصادی «پس از برجام» ایران شده است.
دولت ایالات متحده تأکید ورزیده که همه آنچه را که در میان ملزومات اجرای برجام بوده، در چارچوب توافق هسته ای انجام داده است.
اما به رغم برداشته شدن تحریم های «ثانویه» که مانع سرمایه گذاری غربی در عرصه اقتصاد ایران بودند، و به رغم بهبود شرایط صادرات نفت و بازگشت میزان آن به دوران پیش از تحریم ها، اغلب ایرانیان عضو اقشار متوسط و ضعیف جامعه، بهبود اوضاع اقتصادی را پس از حذف تحریم ها حس نکرده اند.
به جز چند مورد استثناء، مثل فروش هواپیماهای غیرنظامی آمریکا به ایران، معاملات مستقیم میان دو کشور همچنان با مانع و محدودیت مواجه است. حواله کردن بی واسطه پول برای اعضای خانواده، چه از ایران به آمریکا و چه برعکس، همچنان ناممکن است.
در دوران پهلوی، ایران بابت خریداری سلاح به آمریکا مبلغی پرداخته بود، اما تحویل اسلحه به ایران هرگز ممکن نشد. هنگامی که دولت آمریکا همین چند ماه پیش، پول خریداری اسلحه را به ایران پس داد، به سبب همین فقدان رابطه مستقیم انتقال نقدینگی، ناگزیر شد مبلغی معادل میلیون ها دلار طلب ایران را به شکل پول نقد، به یورو و چند نوع دیگر ارز، برای ایران بفرستد.
برآورد سفر نمایندگان صندوق بین المللی پول به ایران، آن است که اقتصاد ایران طی سال آینده شاهد رشد بیش از ۴ درصدی خواهد بود، اما تماس و گفتگوی نویسنده با تعدادی از فعالان عرصه اقتصاد خُرد، گلایه آنها را از رکود بازار و کسب و کار بازتاب داد.
آرمان، که پدرش در بازار بزرگ تهران چند باب مغازه دارد و بیش از پنجاه سال سابقه فعالیت، می گوید کسب آنقدر کساد است که هزینه اجاره مغازه اش را به سختی تأمین می کند. برخی کسبه می گویند مردم حتی برای خریدن مایحتاج ضروری روزمره (غیر از خوراکی)، تعلل می کنند، گویی منتظرند تغییری رخ دهد یا قیمت ها ارزان تر شوند.
بسیاری از تهرانی هایی که درصدد فروش ملک هستند، تا جایی که می توانند در برابر رکود بازار مسکن مقاومت می کنند و بهای ملکشان را پایین نمی آورند. آنها که خریدارند هم، دست روی دست گذاشته اند تا بلکه قیمت ها بشکند. ساخت و ساز، راکد است و بعضی طرح های ساختمانی متوقف شده اند یا به کندی پیش می روند. فعالیت بخش تولید هم کند است.
با این وصف، و با وجود آنچه کمبود تقاضای خرید خودرو توصیف می شود، بر قیمت خودروهای تولید یا مونتاژ داخل افزوده شده است. میزان تورم پس از اجرای برجام کاهش یافته، اما نرخ رسمی آن همچنان حدود ۸ درصد اعلام می شود.
اغلب ایرانیان عادی عضو طبقه متوسط جامعه، نسبت به اجرای مفاد برجام خوش بین بودند و به پیامدهای نهایی شدن توافق هسته ای، امیدوار. مردم، از دوران پساتحریم انتظارات فراوان داشتند؛ انتظاراتی که تاکنون برآورده نشده اند.
با این همه، عده ای از پیامدهای برجام خوشحال، وعده ای هم به آینده خوشبینند. گروهی برآنند که اجرای مفاد برجام، راه را برای سرمایه گذاری شرکت های اروپایی در عرصه اقتصاد ایران هموار کرده است. عده ای دیگر، از جمله شماری از کارشناسان اقتصاد، می گویند علت توقع بالای مردم آن است که پیش از نهایی شدن اجرای برجام، آگاهی رسانی کافی انجام نشد و تصور مردم آن بود که آغاز دوران پسابرجام، پایان دوران تنگنای اقتصادی خواهد بود. این عده، از رسانه ها و مطبوعات خواسته اند تا تصویری واقع بینانه از شرایط اقتصادی کشور ترسیم کنند، چرا که رشد اقتصادی در برخی بخش ها و صنایع، ممکن است تا مدتی طولانی، آهسته باشد، چرا که برداشته شدن تحریم ها، برخی از مشکلات عمده اقتصاد ایران، از جمله و به ویژه بیکاری را، حل نخواهد کرد.
هم رسانه ها و هم سیاستگران محافظه کار ایرانی، تأکید دارند که توافق هسته ای و اجرای برجام گرهی از مشکلات مردم نگشوده. علی خامنه ای، رهبر ایران، هم گفته است که این توافق، نشان داد که ایران نمی تواند به آمریکا اعتماد کند و او طی گفتگوهای هسته ای این نکته را تذکر داده بود، اما «عده ای گوش نکردند.»
بسیاری از اقتصاددانان باور دارند که مشکلات اقتصادی ایران، از جمله بیکاری و تورم، تنها حاصل اِعمال تحریم نیست، بلکه در سوءمدیریت دولتی هم ریشه دارد. برخی کارشناسان می گویند اقتصاد ایران همچنان بیمار است و در دوران پسابرجام، نیاز مبرمی به سیاستگذاری مناسب دارد.
آنها که به اقتصاد ایران چندان خوش بین نیستند، باور دارند که اوضاع کنونی، کم و بیش برجای خواهد ماند و بهتر نخواهد شد. آنها که خوش بین ترند، معتقدند که گذشت زمان و شکیبایی برای دیدن تغییرات مثبت، ضروری است. همین است که برخی را به یاد این بیت حافظ می اندازد:
«گویند سنگ، لعل شود در مقام صبر آری شود، ولیک به خون جگر شود»
مهرناز صمیمی روزنامه نگار، تحلیلگر، و مترجم همزمان ساکن واشنگتن است